قسمت هایی از دشت های کردستان اگر حفاظت نشوند مستعد بیابانی شدن هستند

هر ساله بطور متوسط ۱۰۰ هزار هکتار بر وسعت بیابان های ایران، یا همان اکوسیستم های خشک افزوده می شود. براساس اعلام سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، بدلیل کاهش سطح آبهای زیرزمینی و شور و قلیایی شدن آنها و نیز کاهش پوشش گیاهی، در معرض بیابانی شدن قرار دارند. در این باره با «سروه حسینی» مهندس منابع طبیعی(مرتع، آبخیزداری وبیابانزدایی) به گفت و گو نشستیم که در ادامه می خوانید.

آیا درکردستان نقاطی هست که به طرف بیابانی شدن حرکت کند؟

بخش عمده ای از اراضی استان کردستان، کوهستانی و دارای شیب زیاد است. از لحاظ ژئومورفولوژیکی، کوهستان به خودی خود تبدیل به بیابان نمی شود ولی از کوهستان که فاصله بگیریم و به سمت دشت بیاییم یعنی جایی که دشت سرآغاز می شود، شیب دشت سربه طرف پایین کاهش می یابد و بندرت از ۱۵% تجاوز می کند.

دراستان کردستان، شرایط توپوگرافیکی مذکور را در دشت قروه و دهگلان و مسیر کامیاران به طرف کرمانشاه داریم یعنی مکانهایی که برای احداث سدهای زیرزمینی گزینه های مناسبی هستند.البته این نقاط مانند بیجار از لحاظ سازندها مشکل ساز نیستند.

کردستان در همسایگی استان های کرمانشاه و همدان قرار دارد. کارشناسان منابع آب از بحرانی بودن منابع آب در دشتهای بهار و اسدآباد سخن به میان می آورند. شهرنهاوند که قطب کشاورزی همدان است با فروکش کردن آبهای زیرزمینی خود روبرو است.

کاهش بارش و بروز خشکسالی های پی درپی، کاهش فزاینده پوشش گیاهی، تغییر الگوی مصرف، اتکای بی چون و چرا به آب های زیر زمینی، احداث مهارگسیخته سدها و درنتیجه خشک شدن تالابها و ایجاد ریزگردهای داخلی، آتشسوزی های بی مورد و کنترل نشده بویژه در اراضی کشاورزی، احداث خودسرانه چاه های عمیق درزمینهای کشاورزی…

هرکدام از این دلایل که برشمردیم میتواند کردستان را به سمت بیابانی شدن ببرد.

پس فقط قسمت کوچکی از کردستان شرایط بیابانی شدن دارد؟

کردستان از لحاظ ژئومورفولوژیکی و طبیعی، بجز بخش کوچکی در بیجار، زمینه بیابانزایی ندارد، اما با تحولاتی که در سال های اخیر صورت گرفته که مهمترینش تغییرات اقلیمی است، همراه با مدیریت نابخردانه و ناکارآمد بخش انسانی، دیری نمی پاید که کردستان زیبایمان را به بیابانی خشک و بی آب تبدیل خواهیم کرد.

منشا بیابانی شدن کردستان چه چیزی است؟

منشا پیدایش بیابانها بردو دسته است اولی فرسایشی و دومی ساختاری است. منشا بیابان های ایران ساختاری است یعنی فرسایش در پیدایش آنها تاثیری نداشته بلکه در اثر حرکات تکتونیک یا لایه های زمین بوجود آمده اند.

دشت سرها یکی از بخش های اصلی بیابانها هستند که دشت سرهای ایران مربوط به مراحل مختلف چین خوردگی های آلپی است.

بعنوان مثال دشت سر نسبتا هموار اطراف بیاًضه که بر روی سنگ های دگرگونی(شیستی) تشکیل شده را می توان نام برد و یا در منطقه بین زنجان و بیجار به طرف رودخانه قزل اوزن، چینن خوردگی های اواخر دوران دوم براثر فرسایش به کلی از بین رفته و سازند دوران سوم بطور دگرشیب روی آن قرار دارد(سازند مارنی) واین درحالی است که مارن، ساختار بسیار ناپایداری دارد (واحد تپه ماهورهای آبخیز سفیدرود).

دشت سر منطقه بیجار پدیده ای طبیعی است که میلیونها سال طبیعت منطقه با آن مدارا کرده است. طی چند سال اخیر سدی بر روی قزل اوزن بسته شد، البته وجود این سد برای جلوگیری از خروج آب قزل اوزن به خارج از حوضه و تامین آب مردم منطقه نقش مهمی دارد امانباید نادیده گرفت که این سد میتواند آبخوانهای یک منطقه حساس به فرسایش را به مرور زمان تخلیه کرده و زمینها فرونشست خواهد کرد.

مهمترین علل بیابانی شدن اراضی و تعریف توسعه پایدار منابع طبیعی چیست؟

بیش از دو سوم مساحت کشور ایران دارای شرایط خشک و نیمه خشک است که در بسیاری از موارد، تخریب منابع طبیعی و بیابانزایی به دلیل عواملی نظیر افزایش جمعیت و توسعه صنعتی، موجب به مخاطره افتادن پایداری این نواحی شده و برنامه ریزی دقیق و جامع برای مدیریت صحیح آنها را اجتناب ناپذیر کرده است. بی توجهی به مدیریت جامع حوضه های آبخیز، مهمترین علت بیابانی شدن اراضی طی سالهای اخیر بوده است.

تاقبل از سال ۲۰۰۰ توسعه پایدار در ارتباط با منابع طبیعی اینگونه تعریف می شد، توسعه پایدار عبارتست از بهره برداری از منابع، صرفا براساس رفع نیاز و باقی گذاشتن منابع برای نسل آینده.از سال ۲۰۰۰ به بعد سازمان یونسکو، توسعه پایدار را اینگونه تعریف کرد، توسعه پایدار، توسعه ای است مبتنی بر حفاظت، یعنی بهره برداری از منابع طبیعی که امانت نسل های آینده است ولی اکنون در دست نسل حاضر است.

شما عوامل تخریب اراضی خشک را در چی می بینید؟

عوامل مشخص شده از تخریب اراضی خشک عموما اقتصادی و فرهنگی هستند تا اینکه اکولوژیکی باشند. بصورت جهانی، عامترین و جدی ترین مشکل موثر در اراضی خشک، چرای بی‌رویه است. شاید بر اثر فشار اقتصادی، حرص و طمع، پراکندگی، وفور و یا چشم پوشی از منابع حاصل شود.

اکوسیستم های خشک، فعالیتهای بشری را اعم از بهره برداری از منابع طبیعی(خاک، آب، پوشش گیاهی…)محدود می‌کنند. مناطق خشک براساس فرسایش خاک و کاهش سریع پوشش گیاهی معرفی میشوند، گسترش بیابان ها قطعا فرایندی است که بشر و فرایندهای او را تحت تاثیر قرار می دهد.

بعنوان یک فرایند طبیعی، فرسایش خاک می تواند با فعالیت های انسان از جمله مدیریت نامناسب اراضی کشاورزی، چرای بیرویه، جنگل زدایی و…افزایش یافته و یا نه تعدیل شود.

هدف بررسی  معضل گسترش معضل چیست؟

از هدف های مشخص می توان به تعیین اثرات مخرب زیست محیطی عملکردهای گذشته، فهم بهتر از علل زنجیره ای بودن حوادث منجر به بیابانزایی، کاهش اثرات منجر به فعالیت های جاری و آینده، توسعه راهبردهای عملی و روشهای احیا، افزایش احیای فعالوسعه راهبردهای عملی و روشهای احیا، افزایش احیای فعال اراضی خشک تخریب شده و غیره نام برد.

این مناطق خشک که از آن حرف می زنید شامل چه جاهای هست؟

مناطق خشک به سه دسته تقسیم می شوند که می توان به بیابانها یا مناطق خیلی خشک که احتمال دارد طی چندین سال هیچگونه بارندگی نداشته باشند، مناطق خشک که در طول سال، بارندگی صورت میگیرد ولی زراعت دیم امکان پذیر نیست و مناطق نیمه خشک که دارای فصل مرطوب و خشک هست و بارندگی به اندازه ای است که امکان زراعت دیم وجود دارد اشاره کرد.

خاک این مناطق چه تفاوتی با دیگر مناطق دارد؟

درهر سه منطقه ممکن است خاک های تحت تاثیر شوری یا کویری شدن وجود داشته باشد.

معمولا هرچه شرایط آب و هوایی خشکتر باشد (بیابانها) امکان تشکیل خاک، کمتر و مسائل و مشکلات راجع به حفاظت و بهره برداری از خاک و همچنین اصلاح، احیا و آبادکردن کویرها و بیابان ها بیشتر است. بعبارتی هرچه شرایط اقلیمی خشکتر باشد حساسیت خاکها نسبت به اقدامات  انسان(کشاورزی، دامداری و….) افزایش می یابد.

زمانیکه استفاده انسان از منابع طبیعی(خاک، آب، پوشش گیاهی و…) سیر صعودی می یابد، پوشش گیاهی از بین رفته و خاک ها فرسایش می یابد(پیشروی بیابان) و زمین ها شور و شورتر (پیشروی کویرها) می شود، ازاین رو در بهره برداری از مناطق خشک باید به مساله حساسیت آنها توجه داشت و در هر بخشی از منطقه متناسب با همان منطقه، اقدامات لازم در جهت بهره برداری، اصلاح، احیا و آبادکردن آنها صورت گیرد.

باد شدید، خاکهای خشک، عدم وجود پوشش گیاهی متراکم، خاکهایی که چسبندگی ذرات آن ناچیز است فرسایش بادی ایجاد می کنند.

چطور باید با این فرسایش بادی مبارزه کرد؟

در زمینهای زراعی بخصوص زمین هایی که آیش گذاشته می شوند بایستی تاحد امکان، خاک مرطوب نگه داشته شود و اگر امکان رساندن آب به این اراضی وجود ندارد، با ایجاد حصار بخصوص حصارهای دائمی(درختکاری یا دیوار بلند) از تبخیر بیش از حد رطوبت از زمین جلوگیری کرد به عبارتی با نگهداری پوشش گیاهی تا بهنگام زراعت مجدد بخصوص برای گذراندن فصلی که باد می وزد، از شدت باد جلوگیری گردد.

با افزودن مواد آلی به خاکهای زراعی به طرق مختلف(زیرخاک کردن بقایای گیاهی، رعایت اصول صحیح تناوب زراعی به ویژه کشت گیاهان با ریشه افشان) چسبندگی ذرات بهم بیشتر شود که نقش مهمی را در حفاظت خاک از فرسایش ایفا میکند.

به نظر شما عوامل موثر در بیابانزایی چه چیزهای است؟

عوامل زیادی از جمله بهره برداری بیش از حد ازمنابع آب و خاک، چرای بیش از حد ظرفیت مراتع، قطع درختان و جنگل زدایی، آبیاری و زهکشی نامناسب، تغییرات اقلیمی، بروز سیلاب های شدید، خشکسالی ها متناوب می توان نام برد.

که این عوامل می تواند آثار مخربی همچون فرسایش خاک ناشی از باد و یا آب، ازبین رفتن پوشش گیاهی، افت کمی و کیفی آبهای زیرزمینی و خشک شدن قنات ها، عدم جوانه زنی بذور، بلند شدن گرد و خاک زیاد از یک منطقه، کاهش بارندگی، ازبین رفتن و یا کوچ حیات وحش، کاهش حاصلخیزی خاک و افت توان تولید زمینهای کشاورزی، هجوم ماسه های روان و خسارات ناشی از آن، گرسنگی و گسترش فقر مهاجرت باشد.

سخن پایانی…

اگر تلاش هدفمندی داشته باشیم، می توانیم اراضی خشک و بیابانی را احیا کنیم و سود آن با برگشت منافع اقتصادی و بهبود رفاه و امنیت نیز برخواهد گشت. همچنین می توان از تنوع زیستی غنی بیابان ها که کمتر مطالعه شده و بیشتر ناشناخته مانده اند، حمایت کنیم.

از طریق احیا می توان درکمان را از اکولوژی بیابان ارتقا ببخشیم و نظریات خود را در برخی از خشنترین محیط زیست های کره زمین امتحان کنیم. همچنین می توان گروه هایی را تشکیل داده و همکاری بین مردم را از یک طیف گسترده جامعه بهبود ببخشیم بطوریکه چالش های موجود در مرمت بیابان و اراضی خشک را حل کنند. برای خودمان و نسلهای آینده میبایستی این کار را آغاز کنیم.

گفت و گو / هیوا محمدپور