کوه چهل چشمه واقع در حومه دیوان دره افزون بر ویژگی های طبیعی و اکولوژیکی کم نظیر خود مانند: بلندی، پربرف و پرآب بودن چشمه های آن، رستنگاه گل ها و گیاهان متنوع دارای دهها قله و یال است که زنجیروار به هم پیوسته و با مجموعه ای از ییلاق ها که زمانی نه چندان دور محل اتراق دامداران و چرای دام هایشان بوده به آن اعتبار و موقعیت تاریخی و جغرافیایی خاصی داده است.

 

با توجه به اهمیتی که مجموعه کوههای چهل چشمه در مجموعه کوههای زاگرس خصوصاً در کردستان دارد به علت اینکه به برکت زمستانهای طولانی کردستان ، وارتفاعات بلند چهل چشمه بزرگترین ذخیره گاه آب است وصدها گونه ی گیاهی دارویی بی نظیر را در خود جای داده است ازجمله: سولان یاگل پامچال، کاشمه، لووشه، پسل یا کول، سموور، ریواس، منی ، سووره بنه، گونی، کنیوال، پیچک، برزا، سنوبر، قیتران، بنفشه، سالمه و … بی نظرترین مجموعه ی گل وگیاه رادر ایران به وجود آورده است . خصوصاً اینکه یکی از سرچشمه های ثابت سه رودخانه مهم ایران از جمله : ۱- رودخانه ی قزل اوزن که به سفید رود می ریزد . ۲- یکی ازشاخه های رودخانه ی سیروان که به دریای عمان می ریزد. ۳- محل آبگیری رودخانه ی زرینه رود یا ( خور خوره ) که به سد بوکان می ریزد ، اهمیت آن بیشتر آشکار می گردد ، خصوصاً اینکه تمام شهرهای سقز ، بوکان، میاندوآب، بناب وتبریز به وسیله چهل چشمه از سد بوکان سیراب می گردد.

مجموعه ی کوههای چهل چشمه شامل حدود بیست قله ی دیگر می باشد از جمله شاه نشین در چهل چشمه ، دالاش ،دوبرا،کوه سلطان، کوه باینچوب،کوه افراسیاب، کوه کانی میران، کوه هزار میرگ، باشورتی وکوه که ل کوژ با ارتفاعات گوناگون. خود قله‌ی چهل چشمه یا شاه نشین دارای یالهای متعددی می باشد، ازجمله:کل با، یا یال مله که وه، یال کانی زلیخا یا قولی زلیخا، یال گاوه لال، یال برده قبله، یال شاه نشین، یال کال کالی، یال دلو، یال ئه ستیره ره ش(حوض سیاه).

بیشتر مناطق رشته کوههای چهل چشمه به علت پوشش گیاهی ییلاق نشین دامداران کشور همجوار عراق بوده است، خصوصاً میان دو دولت ایران وعراق در اواخر دولت قاجار ودر زمان پهلوی اول وپهلوی دوم پیمانی بوده است به نام « پیشخورانه » که دامدارن مناطق گرمسیر کردستان عراق از مناطق بازیان و گرمیان که مشهور به جاف بوده اند در قبال پرداخت مبالغی برای چرانیدن دام های خود به این مناطق آمده اند که کمتر از ۳ ماه وبیشتر از ۵ ماه در سال نبود. در مرزبانی، پیشخورانه پرداخت نموده ودر مناطق کوهستانی وخوش آب وهوای چهل چشمه ییلاق نشن بوده اند که تأثیرزیادی روی فرهنگ نام گذاری این یالها ومناطق چهل چشمه در طول زمان داشته اند. مثلاً «کانی زلیخا» یا «قولی زلیخا»، این یال به اسم دامداری بود به نام زلیخا. یا « هواجمین » که ییلاقی بزرگ وبا تنوع گل وگیاه گوناگون بوده بین آبادی دره وه زان وشاه قلعه واقع بوده است که صاحب دام کسی بوده به اسم «جمین» که هنوز به این نام مانده است. یا «کانی چاوره ش» که بین آبادی گلچهر حومه ی منطقه ی مریوان وعیسی اولاد که روستایی است مشهور به قلعه ی مریوان به اسم « چاو ره ش » یعنی چشم سیاه که هنوز در خاطره های افراد قدیم وجدید مانده اگر چه شاید نسل کنونی ، نام گذاری و وجه تسمیه ی آن را نداند. حال به شناسایی بیشتر یالهای کوه چهل چشمه می پردازیم.

۱- یال مله که وه: همجوار به آبادی اسحاق آباد است. آبادی سوله روبروی کوه دوبرا یکی از قله های چهل چشمه است .

۲- یال برد قبله : روبروی کانی با وآبادی توکلان است.

یال مله که وه : متصل است به کوه باشورتی واسحاق آباد.

۳- یال کانی زلیخا: از یک طرف به قشلاق جاف واز یک طرف به آبادی سولان متصل است.خود قله ی شاه نشین بلند ترین قله ی چهل چشمه از یک طرف به یال هیل متصل است واز یک طرف به آبادی گوگجه که درحومه ی شهرستان مریوان واقع است.

۴- یال کال کالی: یکی از یالهای چهل چشمه است که به اسم زنی جاف که صاحب ییلاق بود. به نام «کالی».

مجموعه کوههای چهل چشمه

۱- کوه مزگوت ومیرزا( مسجد ومیرزا): یکی از قله های کوه چهل چشمه ، پشت آبادی نرگسله واز یک طرف متصل است به آبادی کول واز یک طرف به آبادی دوزخ دره وصل است.

۲- کوه هنگ لانه ( لانه ی زنبور ) : یکی از کوههای رشته کوه چهل چشمه است از یک طرف پشت آبادی کانی میران که همجوار کوه سلطان آغزه تو می باشد.

۳- کوه برد ملاخدر( سنگ ملاخدر) : یکی از کوههای چهل چشمه است که همجوار آبادی گلچهره است.

۴- کوه هزار میرگ( هزار مرتع) : یکی از رشته کوههای چهل چشمه است از یک طرف متصل است به آبادی « هواره گرمه ».

۵- کوه کانی میران: یکی از کوههای چهل چشمه است از یک طرف وصل است به آبادی ریزاوی وهمجوار کوه« دوبرا» یعنی دو برادر است که دوبرا خود یکی از قله های بزرگ چهل چشمه است.

۶- کوه کونه شم شم : به ارتفاع ۲۵۰۰ متر در محدوده ی مریوان ازیک طرف متصل است به آبادی « توراخ تپه» یعنی گل وازیک طرف به آبادی سوله همجوار است.

۷- کوه باشورتی : مشهور به هه له جار همجوار آبادی آگجه است. آگجه حومه ی مریوان است.

۸- کوه هلا کوکان: یکی از کوههای چهل چشمه است از یک طرف متصل است به آبادی ریواسه واز یک طرف به آبادی کانی کبود. آبادی ریواسه وآبادی کانی کبود متصل هستند به کوههای میشیا وشیان که میشیا وشیان همجوار کوههای کردستان عراق هستند.

۹- کوه سر سیلاو: یکی از قله کوههای چهل چشمه که همجوار کوه کا نعمت است.

۱۰- کوه کا نعمت: یکی از کوههای چهل چشمه که متصل است به آبادی اسحاق آباد.

۱۱- کوه ماره سوور ( مار سرخ ): یکی از کوههای چهل چشمه است بین آبادی اسحاق آباد وکوه کا نعمت واقع است

۱۲- کوه قولی قاورمی: مشهور به کوه پشت دربند از یک طرف وصل است به کوه کانی تاله و از طرف دیگر متصل است به آبادی دره وه زان در دیواندره و با روستای قزل بولاغ ( چشمه ی قرمز) همجوار است.

۱۳- کوه برده سفید وکوه پشت دربند یکی است

۱۴- کوه کانی تاله وکوه بیشکاوی: متصل هستند به آبادی قزل بلاغ وآبادی شاه قلعه در حومه ی شهرستان دیواندره ودر امتداد کوه دربند وبرده سفید هستند.

۱۵- کوه دره تنگی : بین کیواراوی وپشت دربند واقع است.

۱۶- کوه دربند: پشت آبادی شاه قلعه است ودر امتداد کوه پشت دربند است.

۱۷- کوه کل کوژه : یکی از قله های رشته کوه چهل چشمه که متصل است به آبادی توکلان واز یک طرف آبادی شریف آباد.( کل همان کل فارسی است)

۱۸- کوه گرده قولنگ: متصل است به آبادی دره وه زاان از یک طرف وآبادی شاه قلعه که پشت کانی شیخ احمد واقع است.

۱۹- کوه تاله سخته: هم به آبادی دره دزدان وهم شریف آباد همجوار است .

۲۰- کوه باینچوب : از ماموخ مشتق می شود وروبروی آبادی باینچوب می باشد.

۲۱- کوه دالاش ( کرکس) : یکی از رشته کوههای چهل چشمه که مشرف است به آبادی قزل بولاغ ( چشمه ی قرمز) واز یک طرف به آبادی دوزخ دره .

۲۲- کوه هزار میرو (هزارمرتع): طرف یال کل با( گردنه ی باد) یال چهل چشمه وکوه دوبرا واقع است.

۲۳- کوه سلطان: یکی از کوههای چهل چشمه پشت آبادی نرگسله واقع است.

۲۴- کوه قجه و و کوه کونه قاژ(لانه ی کلاغ ): از یک طرف متصل است به کوه سلطان واز یک طرف کوه سلطان آغزه تو می باشد.

۲۵- کوه سلطان آغزه تو : کوه بلندی است در سلسله کوههای چهل چشمه به اسم صحابه ای است که گویا کشته شده ودر بلندی همان کوه دفن شده اند.

۲۶- کوه چشمه‌ی کانی با: پایین تر از سولانه سخته می باشد مربوط به آبادی توکلان است. قبلاً که در مناطق روستایی ودور افتاده یک بیماری شایع بود که انسانها بدنشان باد میکرد معتقد بودند اگر بیابند از آب آن بخورند وبا آب این چشمه آبتنی کنند شفا خواهند یافت.

۲۷- کوه کانی میران ( چشمه ی امیران) : هم به آبادی توکلان وهم به آبادی شاه قلعه متصل است. در منطقه ی دیواندره وهم جوار منطقه ی کانی زیرینه است که به جرات می توان گفت منطقه ی کانی زیرینه در ایران بزرگترین پوشش نعناع وپونه ی کوهی را دارا می باشد.

۲۸- کوه په پوله بهار (په پوله یعنی پروانه): یکی از کوههای چهل چشمه است که همیشه پروانه ها و پرندگان کوچک در آن زندگی می کنند.

۲۹- کوه باشورتی : کوهی از سلسله کوههای چهل چشمه که گل وگیاه خوش بو در آن به وفور وجود دارد واسم دیگر این ، کوه گل زرد مشهور است که بیشتر گلهای این کوه ودامن آن زرد رنگ است.

۳۰- کوه سولانه سخته: که منطقه ای سخت است وگل سولان ( گل پامچال ) زیاد دارد.

۳۱- کوه گاوه لان: لان یعنی لانه. گاوه هم گیاهی است که در قدیم برای سوخت تنور وهیزم بخاری منزل استفاده می کردند . در بعضی از مناطق کردستان این هیزم را گوگم هم می گویند.

۳۲- کوه قبر دومه : که بین سلطان آغزه تو وکوه دوبرا واقع است که یکی از قله کوههای چهل چشمه است که بالای کوه، قبر یک چادر نشین باقی مانده که در زبان کردی به ( دوم) مشهورهستند وبه همین نام باقی مانده است.

۳۳- کوه ولوشار: بین آبادی گلچهره وآبادی صوفی به ده است.

۳۴- کوه برد ملا خدر: اسم یکی از قله کوههای چهل چشمه است که شکارگاه مخصوص شخصی به نام ملاخدر بوده است وبه همین نام نامگذاری شده است.

ییلاق های مشهور در منطقه ی چهل چشمه

۱- ییلاق قولنگ احمد خدر: یک نفر جاف بوده که ییلاق آن بین آبادی دره وه زاان وآبادی شاه قلعه واقع بوده است در منطقه ی شمال شرق دیوان دره .

۲- ییلاق میکائیل کوره: سر ایل جافها بوده و« پیشخورانه» به دولت مرکزی ایران داده واز منطقه بازیان که منطقه ای گرمسیر در کردستان عراق بوده برای چرای دامهای خود به منطقه ی بین آبادی شاه قلعه وآبادی دره وه زان آمده که هنوز بقایای گورستان این جافها در منطقه ی ییلاقی آن باقی مانده است. کوره: در اینجا «کور» معنی می دهد که گویا یک چشم ایشان کور بوده است.

۳- هوار یا ییلاق کانی چاوره‌ش:
در دامنه ی قله ی شاه نشین چهل چشمه است که به اسم صاحب ییلاقی بوده به اسم چاوره ش ( چشمان سیاه) که اسم زنی بوده نامگذاری شده است وبالای آبادی بست واقع است وچشمه ی خیلی پر آب وسردی را هم داراست.

۴- ییلاق جمین : خوش آب وهوا وپر از تنوع گیاهی است بین آبادی دره وه زان که اوهم جاف بوده واین ییلاق به اسم جمین نامگذاری شده است.

۵- ییلاق کانی زلیخا: در منطقه ی چهل چشمه که به اسم صاحب ییلاق زلیخا نامگذاری شده است. ازاین نامها معلوم می شود که زن کرد در انجام کارها ودامداری ، نقش اساسی داشته است وشخصیت مستقل خود را نشان داده است وچون همیشه تولید کننده بوده است، نام گذاری بیشتر مکانها وییلاقها به اسم آنها ثبت شده است.۶- هوار یا ییلاق مصطفی خان: که در دامنه ی کوه « زیر ئاوا» زیر یعنی طلا آباد در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان دیواندره واقع شده است که این مصطفی خان در زمان شریف الدوله قاجار حکمران کردستان در جنگ با عشایر ودر ۲۵ کیلومتری شرق دیواندره با ۷۰ نفرکشته شده است که گویا جنگ برای تصاحب چراگاههای بیشتر بوده است. در پای کوه زیرآباد هنوز آثار خانه ها و گورستان وچاه آب مصطفی خان دیده می شود که نشان از شوکت وعظمت دامداری وقدرت ایشان بوده است.

بارانی نیوز