بارانی نیوز ، یکی از معضلات شهری، حاشیه‌نشینی است که مدیریت شهری را به چالش می‌کشد و اقدام برای رفع آن، چه پیش از ایجاد مناطق حاشیه‌نشین و چه بعد از آن، می‌تواند به ۲ قسمت تفکیک‌ناپذیر تقسیم شود. بخشی از اقدام‌ها، کوتاه مدت و موقتی و بخش دیگری اساسی و ساختاری یا سیاست‌های بلند مدت است. بخش عمده راهبردهای مقابله با حاشیه‌نشینی در زمان ما به راه‌حل‌های سطحی و موقت محدود می‌شود. با توجه به بحث‌هایی که در دهه‌های اخیر در مجامع بین‌المللی درباره پدیده حاشیه‌نشینی  صورت گرفت، بسیاری از کشورها سعی کرده‌اند به هرشکل ممکن حتی از راه تخریب و پاکسازی، این قبیل سکونتگاه‌ها را محو کنند. حاشیه‌نشینی ویژه شهرهای خاصی نیست و این پدیده، اکنون بیشتر شهرهای کردستان را نیز دربر گرفته است و باید در این زمینه مسئولان و کارشناسان مربوط راهکارهایی اساسی برای جلوگیری از افزایش این مناطق در شهرهای مختلف استان ارائه دهند. درباره موضوع حاشیه‌نشینی با «محمد خالدیان» مدرس و رئیس دانشگاه پیام نور دیواندره به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.

• چه عواملی را در به وجود آمدن حاشیه‌نشینی در شهرها و به‌ویژه‌ در شهرهای استان تأثیرگذار می‌دانید؟

گسترش فیزیکی نابسامان و بی‌رویه شهرها از مشکلات اساسی شهرنشینی در کشورهای جهان سوم در دوران معاصر است. کشورهای توسعه نیافته و درحال توسعه به دلیل رشد سریع جمعیت و درهم شکستن اقتصاد معیشتی مبتنی بر کشاورزی یا فرایند صنعتی شدن، با رشد شتابان شهرنشینی مواجه می‌شوند. ضعف برنامه‌های مؤثر برای پاسخگویی به نیاز سرپناه کم درآمدها در توزیع جغرافیایی مناسب و همچنین پیش بینی نشدن فضای مسکونی کافی و مناسب قشرهای کم درآمد در طرح‌های کالبدی شهری، اعمال استانداردهای خارج از استطاعت آنها و دسترسی ناچیز به نظام‌های رسمی اعتباری و وام مسکن برای کم درآمدها به‌ویژه شاغلان در بخش غیررسمی از عوامل ایجاد حاشیه‌نشینی است. از دیگر دلایل نیز می‌توان به وجود سوداگران زمین و ناتوانی در نظارت و کنترل بر ساخت و‌سازها به‌ویژه در فضای بینابینی شهرها اشاره کرد.
نبود نهادسازی برای تجهیز و تجمیع منابع قشرهای کم درآمد و همچنین دسترسی نداشتن خانواده‌های کم درآمد و زوج‌های جوان به مسکن مناسب و دلخواه (ازنظر وسعت، قیمت و موقعیت) در داخل بافت شهری، سبب جذب آنان به این مناطق می‌‌شود. به‌ویژه قشرهای آسیب‌پذیر و کم درآمد برای تأمین سرپناه با استفاده از راه‌حل‌های ممکن و آسان (نه قانونی و منطقی) اقدام می‌کنند و این عوامل در افزایش حاشیه‌نشینی تأثیرگذار است.

• بسیاری معتقدند در این مراکز آسیب‌های اجتماعی وجود دارد. در این زمینه چه نظری دارید؟

از نگاه آسیب‌شناسان اجتماعی، همه اشکال نابهنجاری‌های اجتماعی مانند سرقت، قتل، قاچاق، خودکشی، اعتیاد و مانند آن، چه به مثابه انحراف و چه در زمره بیماری یا اختلال، معلول ناسازگاری‌های اجتماعی است که بر روابط فرد و جامعه حاکم است و در مناطق حاشیه‌نشین نمود بیشتری می‌یابد. اعتیاد و فروش موادمخدر از آسیب‌های اجتماعی بحرانی در مناطق حاشیه‌نشین است.

• چرا آسیب‌های اجتماعی در حاشیه‌ها بیشتر است؟

حاشیه شهرها جزو مناطق مستعد ارتکاب جرم محسوب می‌شود. نبود نظارت امنیتی کافی، وجود تعداد زیادی افراد نیازمند و بیکار، سطح پایین سواد و همچنین نبود روشنایی کافی در معابر و وضع جغرافیایی بعضی مناطق، همه سبب می‌شود مجرمان به راحتی در حاشیه شهرها پناه بگیرند. تا زمانی که این عوامل زمینه‌ساز وجود داشته باشد، این مناطق، بالقوه جرم‌خیز باقی می‌ماند. جوانان حاشیه‌نشین با فرهنگ ویژه، روزها عازم مرکز شهر می‌شوند تا‌کاری دست و پا کنند، اما با توجه به نبود تخصص و آموزش کافی، عمدتا به دستفروشی، سیگار‌فروشی و کار در میدان‌های میوه و‌تره بار می‌پردازند و به این‌ترتیب به‌صورت زائده فعالیت‌های شهری درمی آیند. این مشاغل غیرتخصصی و زائد، خود به‌عنوان یک عامل سوق‌دهنده به سوی جرم عمل می‌کنند.
احساس ناامنی در محله، فقط به دلیل جرائم خشونت‌آمیز نیست، بلکه ناهنجاری‌ها و رفتارهای اخلالگرانه مانند اعتیاد، ولگردی تکدی‌گری و سرقت، گذشته از اینکه عامل اصلی ترس و احساس ناامنی عمومی هستند، به نوبه خود زمینه رواج گسترده جرائم را نیز فراهم می‌کنند.

• با توجه به افزایش حاشیه‌نشینی در شهرهای کردستان، آینده این مناطق را چگونه می‌بینید؟

نخستین و بیشترین قربانیان این زندگی حاشیه‌نشینی، کودکان هستند که از سوء‌تغذیه رنج می‌برند و از زندگی و دنیای کودکانه خود لذتی نمی‌برند. این کودکان به دلیل وارد شدن به بازارکار، دسترسی نداشتن به مدارس و همچنین ناتوانی مالی، از تحصیل محروم می‌شوند یا‌درصد ناچیزی از آنان به مقطع ابتدایی یا راهنمایی و دبیرستان راه می‌یابند. به بیان دیگر، اشتغال عامل بازدارنده ادامه تحصیل و آموزش کودکان این مناطق به شمار می‌رود. یکی دیگر از مشکلات، مسکن است و نامتعارف‌ترین و غیراستانداردترین خانه‌ها در مناطق شهری متعلق به حاشیه نشین‌ها ساخته می‌شود.  همچنین ساختار شغلی مردان در مناطق حاشیه‌نشین کارگری، مشاغل آزاد، رانندگی، مغازه‌داری، دستفروشی، مشاغل کادب مانند سیگارفروشی، دستفروشی و دلالی برسر چهارراه‌هاست. به‌طورکلی اشتغال غیرقانونی و کاذب درمیان ساکنان حاشیه‌نشین غلبه دارد و معمولا حاشیه‌نشینی دربطن خود نوعی حاشیه‌نشینی اقتصادی به معنی اشتغال در بخش غیررسمی و جذب نشدن در نظام رسمی اقتصاد شهری را به دنبال دارد.
درنهایت میزان رضایت از خدمت‌رسانی شهری در این محله‌ها بسیار پایین است. اصولا محله‌های حاشیه‌نشین به‌طور خود رو در زمین‌های بدون برنامه شکل می‌گیرند. پس تأسیسات زیربنایی ندارند و مسئولان مربوط نیز خود را موظف به تأمین تأسیسات آن نمی‌دانند و حتی تأمین تأسیسات زیربنایی این مناطق به دلیل پراکندگی و دور بودن از بافت اصلی، بسیار گران و مشکل است. ازسوی دیگر چون محله‌های حاشیه‌نشین خود را جزیی از شهر می‌دانند، از کمبود خدمت‌رسانی به این محله‌ها احساس نارضایتی دارند و این موضوع زمینه نارضایتی اجتماعی را به وجود می‌آورد.

• برای برون رفت از این مشکلات در نواحی منفصل شهری چه تدابیری باید اندیشیده شود؟

به‌طورکلی در زمینه راهکارهای جلوگیری از گسترش حاشیه‌نشینی باید به ۲ اصل توجه داشت. یکی ریشه‌یابی مشکلات اجتماعی مانند حاشیه‌نشینی و دیگری برنامه‌ریزی برای رفع موانع و عوامل پیدایش و گسترش این پدیده اجتماعی است. در برخورد با پدیده حاشیه‌نشینی باید به جای توجه به معلول، بروز علت‌ها را مورد بررسی قرار داد و با برنامه‌ریزی جامع و علمی، برای رفع این پدیده تلاش کرد. بنابراین امکان ازبین بردن این معضل اجتماعی وجود دارد، به شرط اینکه شناخت و برنامه‌ریزی علمی جانشین برنامه‌ریزی مقطعی، ظاهری یا ساده انگاری شود.
اختلاف سطح توسعه در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی میان شهر و روستا از عوامل عمده مهاجرت روستاییان به شهرها و درنتیجه، بروز و گسترش پدیده حاشیه‌نشینی است. تا زمانی که این اختلاف سطح از بین نرود، همچنان مهاجرت از روستا به شهرها و نیز ایجاد مناطقی به نام حاشیه ادامه می‌یابد. ازبین بردن اختلاف سطح میان روستا و شهر بدین معنا نیست که روستاها به شهر تبدیل شوند یا همه امکاناتی که در شهرها وجود دارد باید در روستاها فراهم شود، بلکه باید امکانات ویژه ای که سبب این اختلاف سطح شده است، در معیاری معقول و مناسب، در روستا ایجاد شود تا سبب ماندگاری روستاییان و نیز مانع مهاجرت‌های انبوه آنان به شهرها شود. در زمینه‌های چهارگانه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز اولویت باید با روستاها باشد تا اختلاف سطح توسعه از بین برود. تنها راه دائمی جلوگیری از حاشیه‌نشینی و مهار آن، توسعه پایدار یعنی به کار گرفتن همه منابع مادی و معنوی کشور در مسیر رشد و توسعه همه جانبه و متوازن در بخش‌های مختلف است که مجموعه خروجی این راهبرد، منجر به ایجاد مشاغل در بخش کشاورزی و صنعت و درنهایت سبب فراهم آوردن زمینه مناسب در روستاها و ایجاد جاذبه در شهرهای کوچک‌تر می‌شود.

گفت و گو از هیوا محمدپور / همشهری

شما هم نظر خود را در مورد این مطلب در قسمت نظرات بنویسد بعد از تائید مدیر منتشر خواهد شد